Eugene Kogan
Middle East Institute
Çeviren: Erman Çete – @ermancete
İsrail-Azerbaycan ilişkileri iki ana sütuna dayanmaktadır: sabırlı ve samimi siyasi ilişkiler ile savunma işbirliği ve silah satışı. Bunlardan ilki Mart sonunda Tel Aviv’de Azerbaycan büyükelçiliğinin açılmasıyla bu yıl daha yoğun bir seviyeye ulaşmış olsa da, ilişkilerin ikinci ayağı İsrail’in Azerbaycan’ın en büyük silah tedarikçisi haline gelmesiyle çok daha önceden gelişmişti.
On yıllar boyunca İsrail’e karşı düşük bir diplomatik profil sergileyen Azerbaycan Parlamentosu, Kasım 2022’de Tel Aviv’de büyükelçilik açılmasına ilişkin yasa tasarısını onayladı. Bu tarihi bir karardı zira o zamana kadar Azerbaycan, Ağustos 1993’te Bakü’de bir İsrail büyükelçiliği açmasına rağmen, İsrail’in daimi bir büyükelçi gönderme tekliflerini sürekli olarak reddetmişti. Ülke yönetiminin diğer Müslüman çoğunluklu devletleri yabancılaştırmak ya da Bakü-Tahran eksenindeki ilişkilerin kötüleşmesinden İsrail’i sorumlu tutan İranlı yetkilileri kışkırtmak istememesi nedeniyle Azerbaycan’ın karşılık vermesi neredeyse 30 yıl sürdü. Ancak 2020 yılında İsrail ile Bahreyn, Fas, Sudan ve Birleşik Arap Emirlikleri arasında diplomatik normalleşmeyi öngören İbrahim Anlaşmasının imzalanması ve iki yıl sonra İsrail ve Türkiye büyükelçilerinin karşılıklı olarak değiştirilmesinin ardından Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev de aynı şeyi yapma zamanının geldiğini düşündü. Aliyev, 11 Ocak 2023’te Azerbaycan’ın ilk İsrail Büyükelçisi Muxtar Mammadov’u atadı; Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov da İsrailli mevkidaşı Eli Cohen ile görüşmek ve büyükelçiliğin açılış törenine katılmak üzere 29 Mart’ta Kudüs ve Tel Aviv’i ziyaret etti.
İkili diplomatik ilişkilerin geliştirilmesinden önce İsrail’in Azerbaycan’a yıllar boyunca verdiği hayati önemdeki askeri destek söz konusuydu ve daha da önemlisi Azerbaycan’ın en yakın müttefiki olan Türkiye henüz Azerbaycan’a aynı türden gelişmiş silahlar sağlayabilecek durumda değildi. Son birkaç yılda bu durum biraz tersine dönmüş, Türkiye Azerbaycan’a sağladığı silahların kalitesini ve değerini arttırırken, İsrail’in silah ihracatı, Almanya’ya Arrow 3 hava savunma sistemi satmak için yapılan 3 milyar dolarlık anlaşma da dahil olmak üzere Avrupalı tüketicilere doğru kaymıştı. Bununla birlikte, İsrailli silah üreticileri Azerbaycan pazarını yakından takip etmeye devam ediyor çünkü bu ülkenin savunma bütçesi 2022’de 2,6 milyar dolardan 2023’te 3,1 milyar dolara yükseldi ve bu harcamaların %30’u silah tedarikine ayrıldı. İkili diplomatik ilişkilerin yeni bir ivme kazanması yeni silah alımlarına da yansıyabilir. Özellikle geçtiğimiz Şubat ayında dönemin İsrail Savunma Bakanı Yoav Gallant Münih Güvenlik Konferansı çerçevesinde Cumhurbaşkanı Aliyev ile bir araya gelmiş ve Azerbaycan lideri iki ortağın başta savunma ve askeri-teknik alanlar olmak üzere çeşitli işbirliği alanlarında kaydettiği ilerlemeden övgüyle söz etmişti. İsrailli iki yeni savunma teknolojisi firması olan Meteor Aerospace ve SpearUAV’nin bu yıl içinde ya da 2024’e kadar Azerbaycan’la insansız hava aracı geliştirme konusunda anlaşma imzalaması bekleniyor.
İsrail ve Türkiye’nin Azerbaycan’a silah ihracatı
Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’nün verilerine göre 2013-2016 yılları arasında Azerbaycan silah ithalatının %30’unu İsrail’den gerçekleştirirken 2016-20 yılları arasında bu oran %69’a ulaştı. Azerbaycan Savunma Sanayii Bakanlığının başlıca İsrailli ortakları Elbit Systems, İsrail Havacılık ve Uzay Sanayii (IAI) ve Aeronautics Defense Systems olup, bu sonuncusu 2019 yılında Rafael Advanced Defense Systems tarafından satın alınmıştır.
Azerbaycan’ın İsrail’den yaptığı askeri ithalat önemli boyutlarda: Güney Kafkasya ülkesi 2016’da İsrail silahlarına 5 milyar dolar, 2017’de ise 137 milyon dolar harcadı. Azerbaycan’ın 2018-2022 yılları arasında İsrail’den yapacağı askeri alımlara ilişkin açık kaynaklı veri bulunmuyor. Fakat 2018 öncesinde harcanan paranın büyük kısmının Hermes 450/900 ve Orbiter insansız hava araçları (İHA), Harop başıboş mühimmatları, LORA karadan karaya güdümlü balistik füzeler, Barak-8 hava ve füze savunma sistemleri, keşif uydu teknolojisi ve Spike tanksavar güdümlü füzeleri (ATGM) alımına gittiği biliniyor.
İsrail’in hazır silah satışının yanı sıra Mart 2011’de Azerbaycan ile en az bir ortak girişim kurduğu vurgulanmalıdır: Bakü merkezli savunma bakanlığına bağlı Azad Systems Co. ile İsrail’in Aeronautics Defense Systems şirketi arasında Aerostar ve Orbiter İHA’larının üretimi için. Türkiye’ye gelince, Azerbaycan’a da tedarik ettiği Bayraktar TB2 savaş İHA’ları ile ilgili büyük tanıtımlara rağmen, Ankara henüz bu silah sistemini doğudaki müttefiki ile ortak üretmek için bir ortak girişim kurmadı. Türkiye’nin şu anda bir Bayraktar fabrikası inşa etmeyi planladığı bilinen tek ülke Ukrayna.
Azerbaycan ve Ermenistan arasında 27 Eylül-10 Kasım 2020 tarihleri arasında yaşanan savaş deneyimi, Bakü için Azerbaycan-İsrail ikili ilişkilerinin kritik değerinin altını çizdi ve İsrail’in sadece dost bir ülke değil, aynı zamanda çatışmaların ortasında bile güvenilir bir yüksek kaliteli silah kaynağı olduğu imajını pekiştirdi. İsrailli firmaların Bakü’ye yukarıda bahsi geçen değerli silahları satmasının yanı sıra, IAI’nin bir yan kuruluşu olan Elta Systems, Karabağ’ın dijital haritasını çıkararak 44 gün süren savaş sırasında Azerbaycan güçlerinin savaş alanı operasyonlarını yürütmesine yardımcı oldu.
Türkiye’nin Azerbaycan’a silah ihracatı ise 2019 yılında ciddi bir şekilde başladı. Reuters’ın haberine göre, 2019’un ilk dokuz ayında Türkiye’den Azerbaycan’a yapılan askeri satışların toplamı 20,7 milyon dolarken, 2020’nin ilk dokuz ayında Türkiye’nin Güney Kafkasya’daki ortağına yaptığı silah tedarikinin değeri 123 milyon dolara yükseldi. Bakü’nün alımlarının çoğu İHA’lar (çoğunlukla Bayraktar TB2’ler), çoklu fırlatma roket sistemleri (MLRS), mühimmat ve diğer (belirtilmemiş) kalemleri içeriyordu.
Bu iki ülkeden Azerbaycan’a yapılan silah ihracatının, İsrail Hermes 900 ve Türk Bayraktar TB2’nin ilgili gözetleme yetenekleri gibi bazı gezici mühimmatlar ve İHA’lar söz konusu olduğunda olduğu gibi, büyük ölçüde birbiriyle rekabet etmediğini belirtmek önemlidir. Türkiye’nin Azerbaycan’a ATGM ya da LORA ve Barak-8 benzeri diğer füze türlerini satıp satmayacağı henüz belli değil.
Siyasi açıdan İsrail ve Azerbaycan, Azerbaycan büyükelçiliğinin açılması ve İsrail’e ilk Azerbaycan büyükelçisinin atanmasıyla ilişkilerde yeni bir seviyeye ulaşmıştır. Bu dönüm noktasının ardından iki ülke arasındaki işbirliğinin daha da genişlemesi bekleniyor. İsmi açıklanmayan bir diplomatik kaynağa göre, Avrasya ülkelerindeki bazı İsrail büyükelçilerinin katıldığı resmi bir toplantı, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığından üst düzey yetkililerin de katılımıyla Ocak ayı ortasında Bakü’de yapıldı. Askeri açıdan ise, İsrail Tersaneleri tarafından tasarlanan ve Azerbaycan Sahil Güvenliğinin Türkan’daki Gemi İnşa ve Onarım Merkezi tarafından yerel olarak inşa edilen Sa’ar 62 sınıfı açık deniz devriye gemisi için yeni siparişler bekleyebiliriz. Daha fazla LORA ve Barak-8 füzesi ve belki de İsrail’in övündüğü Demir Kubbe hava savunma sistemi de satın alınabilir. Türkiye’nin silah satışları son yıllarda daha önemli hale gelmiş olsa da, geçtiğimiz Şubat ayında Münih’te gerçekleşen Aliyev-Gallant görüşmesi, Azerbaycan’ın İsrailli silah üreticilerinin sunduklarıyla ilgilenmeye devam ettiğini açıkça gösterdi.
